Күн жүйесі – ғарыш кеңістігіндегі бізге ең жақын әрі жақсы зерттелген жұлдыздар жүйесі. Ол Күннің айналасында айналатын сегіз негізгі планета, олардың ондаған серіктері, астероидтар белдеуі, кометалар мен ғарыштық шаң бөлшектерінен тұрады. Әрбір ғаламшардың өзіндік ерекше сипаттамалары, атмосфералық құрамы және айналу тәртібі бар. Бұл мақалада біз Күн жүйесіндегі планеталар мен оларға қатысты таңғаларлық деректерге назар аударамыз.
Меркурий – Күнге ең жақын, бірақ ең ыстық емес
Меркурий Күнге ең жақын орналасқан планета болғанымен, ол ең ыстық ғаламшар емес. Оның атмосферасы жоқтың қасы, сондықтан күндіз температура +430°C-қа дейін жетсе, түнде -180°C-қа дейін күрт төмендейді. Бұл – температура айырмашылығы ең жоғары планеталардың бірі. Меркурийде жыл мен тәулік ұзақтығы ерекше: бір жылы – 88 Жер тәулігіне тең болса, бір тәулігі – шамамен 176 Жер тәулігіне созылады. Ғалымдар Меркурийдің беткі құрылымын Айға ұқсатады, себебі ол да метеориттік соққылардан қатты зақымданған.
Венера планетасы – кері айналатын ерекше ғаламшар
Венера планетасы – Күн жүйесіндегі ең ыстық планета. Оның қалың көмірқышқыл газынан тұратын атмосферасы күн сәулесін тұтып қалады, бұл "парниктік эффектіні" тудырады. Соның нәтижесінде беткі температурасы +465°C-қа дейін көтеріледі. Тағы бір ерекшелігі – Венера өз осінен кері бағытта айналады: яғни Күн бұл ғаламшарда батыстан шығады. Сонымен қатар, ол мөлшері мен массасы жағынан Жерге өте ұқсас, сондықтан кейде «Жердің егізі» деп те аталады. Алайда, беткі шарттары тұрғысынан бұл ғаламшарда тіршілік болуы екіталай.
Жер – тіршілікке қолайлы жалғыз белгілі ғаламшар
Жер – Күн жүйесіндегі су мен тіршілік бар жалғыз белгілі планета. Оның атмосферасы азот пен оттегіден тұрады, бұл адам мен басқа тірі ағзалардың өмір сүруі үшін қолайлы жағдай туғызады. Сонымен қатар, магнит өрісі Жерді Күннің зиянды сәулелерінен қорғайды. Жер – айтарлықтай тұрақты климат пен қолайлы орбиталық жағдайларға ие. Оның серігі – Ай – теңіздер мен мұхиттардағы толысу мен қайтуды реттеп, осьтің тұрақтылығына ықпал етеді. Жер – әзірге бізге белгілі ең ғажайып әрі ерекше планета.
Юпитер – Күн жүйесінің алып әрі өз серіктері бар планета
Юпитер – Күн жүйесіндегі ең үлкен планета. Оның көлемі мен массасы өзге жеті планетаның жиынтық массасынан асып түседі. Юпитердің айналасында 90-нан астам табиғи серігі бар, олардың ішінде ең ірісі – Ганимед – тіпті Меркурийден де үлкен. Юпитер серігі Европада мұз қабатының астында сұйық су мұхиты болуы мүмкін, бұл оны болашақтағы тіршілік іздеу нысандарына айналдырады. Юпитердің бетінде үнемі қозғалатын алып дауыл бар – Үлкен Қызыл Дақ – ол кем дегенде 350 жылдан бері тоқтаусыз соғып тұр. Планетаның магнит өрісі өте күшті, ал айналу жылдамдығы – барлық планеталардан жылдам.
Плутон ғаламшары – шеттегі мұзды әлем
Бұрын Күн жүйесінің тоғызыншы планетасы деп саналса да, 2006 жылы Халықаралық астрономиялық одақ Плутонды "ергежейлі ғаламшар" санатына ауыстырды. Дегенмен, Плутон ғаламшары әлі де ерекше қызығушылық тудырады. Оның орбитасы басқа планеталардан ерекше: сопақ және еңкейіңкі, кейде Нептун орбитасының ішіне еніп кетеді. Плутонның беті мұздан, азоттан және метаннан құралған, ал атмосферасы тек Күнге жақындаған кезде пайда болады. Оның ең ірі серігі – Харон – Плутонмен гравитациялық тепе-теңдік орнатып, бір-бірінің айналасында айналады. Бұл ғаламшар Күн жүйесінің шеткі аймақтарын зерттеуде маңызды рөл атқарады.
Сатурн – сақиналарымен танымал ерекше әлем
Сатурн – Күн жүйесіндегі ең көркем планеталардың бірі, ол өзінің кең әрі айқын көрінетін сақиналарымен танымал. Бұл сақиналар мұз, шаң және ұсақ тас бөлшектерінен құралған және мыңдаған жіңішке белдеулерге бөлінеді. Сақиналар Сатурнның айналасында жүздеген мың шақырымға созылады, бірақ қалыңдығы кей жерде бірнеше ондаған метр ғана. Сатурнның серіктері де назар аударуға тұрарлық: Титан – оның ең ірі серігі – Жерден кейінгі ең тығыз атмосферасы бар нысан. Планетаның өзі газ алыбы болғандықтан, оның беті жоқ – тығыз бұлттардан құралған. Сатурн Күн жүйесінің сыртқы бөлігіндегі гравитациялық тепе-теңдікті сақтауға көмектесетін маңызды нысан.
Нептун – ең желді әрі алыстағы планета
Нептун – Күн жүйесінің ең алыс планетасы және көкшіл түсімен ерекшеленеді. Ол негізінен сутегі, гелий және метаннан тұрады, ал соңғысы оған көгілдір түс береді. Нептунда тіркелген жел жылдамдығы – шамамен 2100 км/сағ – бұл бүкіл Күн жүйесіндегі ең жылдам атмосфералық қозғалыс болып саналады. Планетаның ішінде жылу көзі бар, сондықтан Күннен өте алыс орналасса да, оның атмосферасында белсенділік жоғары. Нептунда да көптеген серік бар, олардың ішінде Тритон – кері бағытта айналатын ерекше серік. Бұл планета – Күн жүйесінің шеткі бөлігін зерттеу үшін аса маңызды нысандардың бірі.
Күн жүйесі – таңғажайып ерекшеліктерге толы күрделі құрылым. Әрбір планета – Күн жүйесіндегі ерекше әлем, және олардың әрқайсысын зерттеу – адамзаттың ғарышты түсіну жолындағы маңызды қадам.